Bασίλης Bασιλικός
«_Είναι θλιβερό για μια χώρα που γέννησε τους κομπιούτερ να χρησιμοποιείsoft και hardware. Τι πουλάμε δηλαδή; Γιαούρτι της Δέλτα; Verus και
physido; To μόνο _ζωντανό_ που έχουμε είναι η φιλοσοφία κι αυτήν ψάχνει
απεγνωσμένα ο Ιάπωνας σκλάβος ή ο ινδοκινέζος του Χον Κογκ, σκυμμένος πάνω
από το μικροηλεκτρονικό του σύστημα_»
MOY αρέσει να φαντάζομαι τους αναγνώστες των 4T σαν έξυπνους, ωραίους και
δυνατούς, παθιασμένους, εκτός από τα αυτοκίνητα, και για την τεχνολογία.
Όσες γυναίκες, αν υπάρχουν, θα πρέπει να είναι κάτι σπάνιο, σαν τις αρχαίες
αμαζόνες. (Το 7% των αναγνωστών του περιοδικού είναι γυναίκες._Κ.Κ.) Κι
ήθελα, σε αυτούς τους αναγνώστες ακριβώς να πω μερικές σκέψεις μου, έτσι
όπως τις διαμόρφωσα σε χρόνια σπουδής και στοχασμού, αποκομμένος από τη
μητέρα-πατρίδα.
Ότι η τεχνολογία, καταρχήν, είναι ο αναγραμματισμός των δύο σύνθετων της
λογοτεχνίας. O λόγος της τέχνης (διάβαζε: τεχνικής) κι η τέχνη του λόγου,
όσο κι αν φαίνονται άσχετα (γιατί τα κατάντησαν έτσι) είναι πρωτεξάδερφα.
Λαμβανομένου υπ? όψιν ότι στην αρχαιότητα (κι αυτά τα κατέχει καλύτερα από
μένα ο φίλος μου Κώστας Ζουράρις) δεν υπήρχαν καλλιτέχνες, με τη σημερινή
έννοια, αλλά μόνο τεχνικοί, δηλαδή ο γλύπτης ήταν ένας τεχνίτης του
μαρμάρου, ο τραγωδός ένας τεχνίτης του λόγου, ο μουσικός ένας τεχνίτης των
ήχων, μπορούμε να πούμε ότι η τεχνική προηγείται της τέχνης ή, με τα
σημερινά δεδομένα, η τέχνη ακολουθεί, ποτέ δεν προηγείται της τεχνολογίας.
Αν π.χ. ένας ηλεκτρονικός υπολογιστής μπορούσε να περιέχει δασείες και
ψιλές, υπογεγραμμένες και άλλα συναφή του γραπτού λόγου, δεν υπήρχε καμιά
ανάγκη να περάσουμε στο μονοτονικό. Αλλά στις δισκέτες (τη μέθοδο γραφής
του 21ου αιώνα) δεν χωρούν τέτοιες πολυτέλειες περιττές, οπότε, αν και
προϋπήρχε στον τόπο μας μια διαμάχη για το μονοτονικό, πριν την εμφάνιση
της δισκέτας, η τεχνολογία εξόρισε τα υπολείμματα των αρχαίων θρησκειών.
Το ότι η έννοια της καλλιτεχνίας, με τη σημερινή της έννοια, δεν υπήρχε σαν
αντίληψη στην αρχαιότητα, το υποστηρίζει και το αποδεικνύει περίτρανα στο
τελευταίο βιβλίο του «Η ζωή κι ο θάνατος της εικόνας», ο Ρεζίς Ντεμπρέ,
αυτός που με τον Τσε Γκεβάρα ξεκίνησε τη βολιβιανή εξέγερση, πιάστηκε,
καταδικάστηκε σε θάνατο κι αργότερα ελευθερώθηκε, χάρη στην πίεση της
Γαλλίας του Ντε Γκολ, κι επανακάμπτοντας στον τόπο του έγινε ένας από τους
πιο σημαντικούς φιλόσοφους του αιώνα -για τον υπογράφοντα ο πιο σημαντικός
απόγονος του Σαρτρ (αποκλίνοντας παρά συγκλίνοντας με τον διάσημο πρόγονό
του. Και φανατικός φιλέλληνας, συν τοις άλλοις).
Πρόσφατα, στις 7 του Γενάρη, ο Ντεμπρέ ανακηρύχτηκε καθηγητής της Σορβόνης
σε μιαν έδρα που ο ίδιος ίδρυσε με τα βιβλία του: την έδρα της μεδιολογίας
(mediologie) Medium με την έννοια του «μέσου» ή του «διαμέσου». Θα λέγαμε:
την έδρα της διαμεσολογίας. Λέμε: Μέσα Ενημέρωσης ή Επικοινωνίας. O Ντεμπρέ
επιλέγει το «μέσον» (υποστηρικτής του μέσου είναι το support στα γαλλικά)
γράφοντας για το θέμα αυτό τέσσερα τουλάχιστον θεωρητικά βιβλία, εκ των
οποίων το τρίτο «Γενικά μαθήματα μεδιολογίας» (Cours generale de
mediologie), για τον υπογράφοντα, είναι το πιο σημαντικό θεωρητικό κείμενο
που κυκλοφόρησε στη Δύση μετά το Κεφάλαιο του Μαρξ (κι ακριβώς εκατό χρόνια
μετά το «Κεφάλαιο», αμετάφραστο ακόμα στα καθ? ήμας παρόλες τις προσπάθειές
μου να κινήσω το ενδιαφέρον των εκδοτών μας).
Γιατί τα λέω όλα αυτά; Για να πω κάτι απλό. Για να συνοψίσω σε μια φράση το
«μήνυμα» του Ντεμπρέ: ότι το μέσον παράγει τη θεωρία. Όταν, υποστηρίζει ο
Γάλλος φιλόσοφος, το μέσον του μηνύματος είναι το σώμα, παράγεται ο
χριστιανισμός. Όταν το μέσον είναι το έντυπο, παράγεται ο σοσιαλισμός, όταν
το μέσον της μετάδοσης του μηνύματος είναι η εικόνα, τότε φτάνουμε στη
σύγχυση του σήμερα, όπου ακόμα κι αυτή η μνήμη καταργείται, αφού μπορείς να
βλέπεις τον αγαπημένο σου νεκρό σε βίντεο. Κι ο Ντεμπρέ χωρίζει την ιστορία
της ανθρωπότητας σε τρεις μεγάλες χοντρικά περιόδους: τη Λογοσφαίρα, τη
Γραφοσφαίρα και τη Βιντεοσφαίρα.
Δεν θα επεκταθώ περισσότερο στις απόψεις του. Ελπίζω κάποιος, κάπου,
κάποτε, να δεχτεί να κυκλοφορήσει τα σημαντικά αυτά κείμενα και στη γλώσσα
μας, ώστε και οι μη γνωρίζοντες την γαλλικήν να μπορούν να τα διαβάσουν,
για να γλιτώσουν τουλάχιστον από τις μαλακίες τύπου «αποδόμηση» και
«ενδόμηση», «αυτοαναφορικότητα», «ενδοκειμενικότητα», «σωματοποίηση» κ.τ.λ.
που παρουσιάζονται στα καθ? ημάς σαν φρέσκα φρούτα της αγοράς, ενώ έχουν
μπει στην κατάψυξη, στον τόπο που παράγονται, εδώ και τουλάχιστον είκοσι
χρόνια.
Οπότε φτάνω και στο προκείμενο: ο λόγος που ξεκίνησα με το δίδυμο
λογοτεχνία-τεχνολογία, δεν είναι καθόλου για να παίξω με τις λέξεις. O
λόγος είναι πολύ βαθύτερος και πολύ ουσιαστικός. Μπαίνουμε σε λίγο σε μια
χιλιετηρίδα όπου ο άνθρωπος για πρώτη φορά δεν έχει την κατάλληλη
φιλοσοφική επένδυση. Και χωρίς φιλοσοφία, δε νοείται ζωή, αφού μένει
ανεξήγητο το φαινόμενο του θανάτου. (H πτώση του μαρξισμού εξάλλου εν
πολλοίς οφείλεται στην έλλειψη οποιασδήποτε θεωρητικής επεξεργασίας του
θανάτου και στην απουσία οποιασδήποτε λατρείας της γέννησης. Αν ο πατέρας
Κάρολος Μαρξ είχε για σύζυγο τη Φρειδερίκη Ένγκελς και γεννούσαν έναν
Χρήστο Λένιν, σίγουρα θα επιβίωνε μακροπρόθεσμα). O άνθρωπος λοιπόν δε ζει
χωρίς φιλοσοφία ή δίχως θρησκεία.
Και σήμερα είναι πολύ νωπή ακόμη η θλιβερή εμπειρία του μεσαίωνα, με τη
μισαλλοδοξία της θρησκείας και των μαρτυρίων που επέβαλλε στους
σκεπτικιστές, για να μπορέσει ο σκεπτόμενος τεχνολόγος να επιστρέψει στο
σκοταδισμό των ισλαμιστών, των ορθόδοξων εβραίων ή των ιεροεξεταστών. Αν
και τα σημάδια από παντού είναι ορατά, ο άνθρωπος που δε θέλει να ξαναζήσει
το σκοταδιστικό φανατισμό του μεσαίωνα, δεν έχει άλλο περισευούμενο
φιλοσοφικό αποκούμπι.
Μέχρι πρότινος ήταν ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης που θέλαν μια κοινωνία
οργανωμένη, με τελική απόληξη το μαρξισμό (που κι αυτός επιζητούσε μια
κοινωνία όπου η έλλειψη ταξικών συμφερόντων θα κατέληγε σε μια οργανωμένη
δικαιοσύνη). Αυτά τα παραμύθια τέλειωσαν. H φιλοσοφία του Πλάτωνα,
τουλάχιστον μερικώς, ήταν ολοκληρωτική (απέκλειε τους δούλους, τους ποιητές
και τις γυναίκες).
Ενώ η λογική του Αριστοτέλη έφαγε το πιο γερό χτύπημα στο πρώτο τέταρτο του
αιώνα, στα 1925 ακριβώς, με την ανακάλυψη του νόμου της απροσδιοριστίας στα
ηλεκτρόνια. (Bjorn, Heisenberg και άλλοι. O Αϊνστάιν προηγήθηκε με το νόμο
της σχετικότητας, αλλά η απροσδιοριστία, πριν την «εντροπία», το δεύτερο
νόμο της θερμοδυναμικής, τίναξε εκ βάθρων ή βαράθρων τη δυαδική σκέψη: αυτό
ή εκείνο. H απροσδιοριστία λέει: και αυτό και εκείνο. Ή κανένα από τα δύο.)
Οπότε; Πώς θα ζήσει ο άνθρωπος;
(Μια μικρή παρένθεση για το φίλο μου Κώστα Ζουράρι: αρνούμαι την τρομερή
σημασία και πολυπλόκαμη σκέψη των δύο αρχαίων φιλοσόφων. Εδώ απομονώνω
επίτηδες για να φτάσω πιο γρήγορα σε εκείνο που θέλω να πω. Κι εκείνο που
θέλω να πω σίγουρα θα τον χαροποιήσει).
Πάλι η Ελλάδα καλείται λοιπόν να βγάλει το φίδι από την τρύπα. Πάλι η
Ελλάδα έχει τη συνταγή, για έναν κόσμο ξεγυμνωμένο που παραπαίει ανάμεσα
στις στατιστικές και στους κομπιούτερ, να δώσει μια φιλοσοφία στους
ηλεκτρονικούς υπολογιστές, ένα ντύμα θεωρητικό σε μια ζωή κολλημένη στην
τεχνολογία. Και η λύση φυσικά, όπως θα το κατάλαβε ο προειδοποιημένος
αναγνώστης, δεν είναι άλλη από τους προσωκρατικούς φιλοσόφους.
Διότι ο Δημόκριτος ανακάλυψε τη διάσπαση του ατόμου κι ο Λεύκιππος το
ηλεκτρόνιο, και μαζί οι δυο επέμεναν πως ο πιο τέλειος κομπιούτερ είναι ο
ανεξερεύνητος ανθρώπινος εγκέφαλος.
Τα θραύσματα των κειμένων των προσωκρατικών όταν κυκλοφόρησαν εκ νέου στη
Γαλλία, στην Pleiade των εκδόσεων Gallimard, επούλησαν μέσα σε έναν μήνα το
αστρονομικό νούμερο των 50.000 αντιτύπων (γιατί η σειρά Pleiade είναι και
πανάκριβη). Το «on» και το «in» των υπολογιστών είναι το «oν» (του όντος)
και το «ην» (ήταν) του Δημόκριτου. Το input και το output είναι φράσεις του
Λεύκιππου. «Ο ην αεί_» Τι άλλο θέλουμε; Έχουμε και τη φιλοσοφία για την
τρίτη χιλιετηρίδα, που είναι πάλι ελληνική. Από το 1200 μέχρι το 1990 ο
κόσμος έζησε με στήριγμα τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Από το 1991 έως το
2000 και βάλε, ο κόσμος θα ζήσει αναγκαστικά, γιατί δεν έχει πού αλλού να
στηριχτεί, με τον Αναξίμανδρο, τον Εμπεδοκλή, το Δημόκριτο και το Λεύκιππο,
τον Παρμενίδη, τον Ηράκλειτο, το Θαλή, το Φιλόλαο, το Ζήνωνα και τον
Πυθαγόρα.
Διότι οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι δεν σκοπεύουν στην οργάνωση, αλλά στο
χάος, στο σύμπαν. Δεν είναι του τόπου, αλλά του διαστήματος. Γι? αυτούς η
ενέργεια είναι πιο σημαντική από την «πολιτεία» και «τους νόμους». Είναι
διαπλανητικοί, εξωγήινοι, μιλούν όπως οι αστροναύτες όταν βλέπουν τη γη από
την απόσταση της σελήνης. Και είναι, κατ? εξοχήν, επιστήμονες (ο Παρμενίδης
είναι ο πρώτος που έγραψε για το αυτοκίνητο, υμνώντας την άμαξα και έχει
μια συγκλονιστική περιγραφή του τροχού) που μελέτησαν τον «κόσμο» χωρίς τα
κατάλληλα επιστημονικά εργαλεία που βρέθηκαν αργότερα μόνο για να τους
δικαιώσουν. Είναι του «νετρίνο» οι φιλόσοφοι κι όχι του πετρέλαιου. Του
τρίτου κύματος κι όχι της βιομηχανικής επανάστασης.
Αυτό ήθελα να πω όταν άρχισα με την τεχνολογία-λογοτεχνία. Αφού ουκ επ?
άρτον μόνον ζήσεται άνθρωπος, καλό θα είναι να ξέρουμε ότι τα κομπιούτερ
που τα εισάγουμε, εμείς τα ανακαλύψαμε πρώτοι. Όπως δώσαμε το όνομα
τηλέφωνο (φωνή από μακριά) σε όλο τον κόσμο, για να εισάγουμε δυστυχώς τις
συσκευές του. Πρέπει κάποτε να λήξουμε με τα Σκόπια τονίζοντας τη λήγουσα
και φτάνοντας έτσι στη «σκοπιά». Κάποτε πρέπει να αφαιρέσουμε την ΑΓΕΤ για
να κρατήσουμε τον Ηρακλή. Είναι θλιβερό για μια χώρα που γέννησε τους
κομπιούτερ να χρησιμοποιεί soft και hardware. Τι πουλάμε δηλαδή; Γιαούρτι
της Δέλτα; Verus και physido; To μόνο «ζωντανό» που έχουμε είναι η
φιλοσοφία κι αυτήν ψάχνει απεγνωσμένα ο Ιάπωνας σκλάβος ή ο ινδοκινέζος του
Χον Κογκ, σκυμμένος πάνω από το μικροηλεκτρονικό του σύστημα. Οι
προσωκρατικοί φιλόσοφοι, αυτό το αμάλγαμα της φοινικικής, της αιγυπτιακής
και της ελληνικής σκέψης τη Ιωνίας, είναι ό,τι μπορεί να μας εκφράσει
μελλοντικά σε έναν κόσμο συναγωνιστικό όπου εμείς δεν έχουμε να πουλήσουμε
τίποτα, εκτός από το παν._Β.Β.